Bezpodstawne wzbogacenie – pojęcie, przesłanki i konsekwencje

W polskim prawie każde przesunięcie majątkowe musi mieć swoją podstawę prawną. Nieważne, czy omyłkowo składasz wniosek do urzędu skarbowego o zwrot nadpłaconego podatku, czy klient zwraca do Twojej firmy towar, którego nigdy nie wysłałeś. Jeśli otrzymujesz przysporzenie niezasadnie, osoba, która w wyniku transakcji została zubożona, może domagać się od Ciebie zwrotu świadczenia. Wyjaśniamy, na czym polega bezpodstawne wzbogacenie i jakie są jego konsekwencje.

Na czym polega bezpodstawne wzbogacenie?

Bezpodstawne wzbogacenie odnosi się do osiągnięcia korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby. Stanowi samodzielne źródło zobowiązania, do powstania którego nie są potrzebne ani umowa między stronami, ani istnienie innej, wcześniejszej relacji. Sama konstrukcja jest prawnikom doskonale znana, ponieważ obowiązywała jeszcze w prawie rzymskim. Obecnie regulują ją przepisy Kodeksu cywilnego w art. 405 i nast.

Dla zaistnienia bezpodstawnego wzbogacenia nie ma znaczenia, czy przesunięcie majątkowe nastąpiło celowo, czy też zupełnie przypadkowo lub nawet bez świadomości osób zainteresowanych, a także, czy któryś z podmiotów działał w złej wierze. Za przesunięcie majątkowe może odpowiadać działanie zubożonego lub wzbogaconego, lub zaniechanie osoby trzeciej. Liczy się wyłącznie sam fakt transferu wartości majątkowych bez uzasadnienia (np. w postaci umowy, przepisu ustawy albo orzeczenia sądowego).

Jakie sytuacje mogą zostać uznane za bezprawne wzbogacenie?

Aby można mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu, korzyść osoby wzbogaconej musi mieć wymiar pekuniarny, czyli możliwy do wyrażenia w pieniądzu. Może być to kwota wyrażona wprost, np. nieuzasadniony przelew bankowy, jak i pośrednio, np. wzbogacenie w wyniku przypadkowego pomieszania się ze sobą towaru dostarczonego przez dwóch przewoźników. Z jakimi przykładami bezpodstawnego wzbogacenia możesz zetknąć się jako przedsiębiorca? Wskażmy kilka przykładów:

• osoba wykonująca przelew wypłaciła pracownikowi wyższe wynagrodzenie, niż wynika z umowy o pracę – albo zrobiła podwójną wypłatę;
• Twój kontrahent zapłacił Ci wyższą kwotę, niż suma widniejąca na fakturze;
• firma otrzymała z urzędu skarbowego nienależny zwrot podatku;
• wykorzystano w kampanii reklamowej materiały opracowane przez grafika bez praw autorskich majątkowych lub poza umówionymi polami eksploatacji.

Bezpodstawne wzbogacenie się – przesłanki

Aby można mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu, łącznie muszą nastąpić:

• osiągnięcie korzyści majątkowej (wzbogacenie);
• zubożenie kosztem wzbogaconego podmiotu;
• związek przyczynowy między wzbogaceniem a zubożeniem;
• brak podstawy prawnej dla przesunięcia majątkowego.

Świadczenie niezależne jako postać bezpodstawnego wzbogacenia

Szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia jest nienależne świadczenie, o którym mowa w artykułach od 410 do 413 Kodeksu cywilnego. O nienależnym świadczeniu można mówić, jeżeli:

• osoba spełniająca świadczenie nie była zobowiązania do spełnienia świadczenia w ogóle albo wobec osoby, względem której spełniła dane świadczenie (np. zapłata podwójnego wynagrodzenia pracownikowi);
• podstawa świadczenia upadła (np. umowa między przedsiębiorcami została rozwiązana przez sąd powszechny);
• zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty (np. brak zawarcia umowy przedwstępnej pomimo wpłaconej zaliczki);
• czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (np. zawarcie umowy sprzedaży nieruchomości bez zachowania formy aktu notarialnego).

Pomimo rozdzielenia bezpodstawnego wzbogacenia oraz nienależnego świadczenia ogólne zasady w obu przypadkach są takie same. Musi pojawić się nieuzasadnione przesunięcie majątkowe. We wskazanych wyżej przypadkach nie trzeba jednak badać wszystkich przesłanek bezpodstawnego świadczenia.

Kiedy przedsiębiorca ma obowiązek zwrotu bezpodstawnej korzyści majątkowej?

Bezpodstawne wzbogacenie tworzy samodzielny stosunek zobowiązaniowy pomiędzy podmiotem zubożonym a wzbogaconym. Zasadniczo zubożony ma prawo żądać od wzbogaconego zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia na podstawie art. 405 Kodeksu cywilnego. Priorytet ma zwrot korzyści w naturze, a dopiero kiedy jest to niemożliwe, wzbogacony powinien zwrócić jej wartość.

Przepisy Kodeksu cywilnego w art. 411 przewidują kilka sytuacji, w których nie powstanie obowiązek zwrotu nienależnej korzyści. Są to przypadki, w których:

• świadczący wiedział, że nie jest zobowiązany do świadczenia, chyba że działał w celu uniknięcia przymusu, w wykonaniu nieważnej czynności prawnej albo z zastrzeżeniem zwrotu;
• spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
• świadczenie zostało spełnione w celu zaspokojenia przedawnionego roszczenia;
• świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Jeśli doszło do którejkolwiek z powyższych sytuacji, można powiedzieć „trudno, stało się i już”. Wytoczenie powództwa przed sąd rodzi ryzyko jego oddalenia.

Przepisy przewidują jeszcze jeden wyjątek od obowiązku zwrotu świadczenia. Dotyczy on przeznaczenia całego wzbogacenia na cele konsumpcyjne pod warunkiem, że osoba wzbogacona nie musiała liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 15 maja 2014 r. (sygn. VI ACa 1485/13) wskazał, że konsumpcyjny charakter mają przede wszystkim: wynagrodzenie za pracę, alimenty, renty i inne podobne świadczenia, które z założenia służą do zaspokajania bieżących potrzeb. Jeśli więc wypłacono pracownikowi podwójną pensję i zdążył on wydać ją na wakacje – będąc przekonanym, że otrzymał premię – niestety pracodawca musi liczyć się ze stratą.

Przedawnienie terminu zwrotu bezprawnego wzbogacenia

Podobnie jak większość roszczeń w polskim prawie, także i to dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu. Ustawodawca nie przewidział w tym przypadku regulacji szczególnej, dlatego zastosowanie ma ogólna zasada wyrażona w art. 118 Kodeksu cywilnego.

Roszczenie staje się wymagalne z chwilą wezwania wzbogaconego do spełnienia świadczenia. Samo wezwanie dłużnika do dobrowolnego działania jest jednak bardzo ważne, ponieważ stanowi jeden z formalnych wymogów pisma procesowego. Bez niego sąd uzna, że strony nie podjęły próby ugodowego załatwienia sporu i zwróci pozew.

Co właściwie oznacza przedawnienie roszczenia? Upływ czasu wskazanego w przepisie powoduje, że osoba uprawniona do podniesienia zarzutu przedawnienia może uchylić się od spełnienia świadczenia, a zubożony nie może domagać się od niej, aby zwróciła otrzymaną kwotę lub rzecz. Zubożony nadal może wystąpić z powództwem przed sąd powszechny – pomimo przedawnienia – ale ryzykuje oddalenie żądania i konieczność zapłaty kosztów sądowych.

Jakie mogą być konsekwencje bezpodstawnego wzbogacenia?

Podstawową konsekwencją bezpodstawnego wzbogacenia jest obowiązek zwrotu określonej rzeczy lub kwoty pieniędzy. Warto jednak wspomnieć, że samo wystąpienie z powództwem o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia nie wyłącza obowiązku naprawienia szkody. Jeżeli wskutek nieszczęśliwego zdarzenia doszło do przesunięcia majątkowego, wzbogacony nadal będzie musiał zaspokoić roszczenie odszkodowawcze zubożonego.

Rozpoznanie nienależnego świadczenia nie zawsze będzie proste. Jeśli masz wątpliwości, czy w danym przypadku możesz domagać się zwrotu kwoty, skorzystaj z porady księgowego lub prawnika.