Czym jest urlop wychowawczy i komu przysługuje?

Rodzice mają możliwość skupienia się na opiece nad dzieckiem, korzystając z kilku uprawnień pracowniczych regulowanych przez Kodeks pracy. Urlop wychowawczy jest jednym z nich. To okres, w którym pracownik może zawiesić swoją aktywność zawodową, zachowując jednocześnie pewne przywileje wynikające ze stosunku pracy. W tym artykule przyjrzymy się szczegółowo, czym jest urlop wychowawczy, komu przysługuje i jakie zasady go regulują.

Czym jest i ile trwa urlop wychowawczy?

Pogodzenie rodzicielstwa z kontynuacją kariery zawodowej bywa olbrzymim wyzwaniem. Aby to ułatwić, ustawodawca przewidział kilka rozwiązań, z których mogą korzystać rodzice. Podstawowe to oczywiście urlop macierzyński (którego część może wykorzystać również ojciec dziecka w formie „tacierzyńskiego”) oraz jego „przedłużenie”, czyli urlop rodzicielski. Ich łączny wymiar przy narodzinach jednego dziecka wynosi 61 tygodni. W tym czasie przysługuje oczywiście prawo do wypłaty zasiłku macierzyńskiego.

A jeśli rodzic będący pracownikiem chce spędzić więcej czasu z dzieckiem? Prawo pracy daje możliwość skorzystania z innego rozwiązania –  urlopu wychowawczego. Ile trwa? Zgodnie z przepisami to maksymalnie 36 miesięcy. Zwróć jednak uwagę, że urlop musi być wykorzystany nie później niż do końca roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 lat. W przypadku dziecka z orzeczeniem o niepełnosprawności urlop może być przedłużony o dodatkowe 36 miesięcy, ale nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia.

Zwróć uwagę, że w myśl przepisów (art. 186 § 4 kp) każdemu z rodziców lub opiekunów przysługuje wyłączne prawo do jednego miesiąca urlopu wychowawczego, którego nie można przenieść na drugiego rodzica. Oznacza to, że jeden rodzic może wykorzystać maksymalnie 35 miesięcy urlopu wychowawczego, a drugi musi wykorzystać co najmniej 1 miesiąc. Urlop w pełnym wymiarze przysługuje, jeśli drugi rodzic nie żyje, został pozbawiony władzy rodzicielskiej albo została ograniczona lub zawieszona.

Jakie są warunki przyznawania urlopu wychowawczego w Polsce?

Sprawdźmy, komu przysługuje urlop wychowawczy. Zgodnie z art. 186. § 1 Kodeksu pracy prawo do tego urlopu mają pracownicy pod warunkiem posiadania co najmniej 6-miesięcznego stażu pracy. Pod uwagę bierze się wszystkie poprzednie okresy zatrudnienia. Oczywiście drugim ważnym warunkiem jest wiek dziecka. Co ważne: w okresie urlopu wychowawczego pracownik ma obowiązek sprawować osobiście opiekę nad dzieckiem. Nie oznacza to jednak, że dziecko nie może w tym okresie np. uczęszczać do żłobka czy przedszkola.

Pamiętaj przy tym, że prawo do urlopu można utracić. Jeśli pracodawca ustali, że pracownik zaprzestał osobistej opieki nad dzieckiem, może wezwać go do stawienia się w pracy w terminie od 3 do 30 dni od wezwania.

Prawa i obowiązki pracownika podczas urlopu wychowawczego

Podczas urlopu wychowawczego pracownik zachowuje wiele praw wynikających ze stosunku pracy. Przede wszystkim pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie od dnia złożenia wniosku o urlop wychowawczy do dnia zakończenia tego urlopu. Wyjątkiem są sytuacje, gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z winy pracownika lub gdy dochodzi do likwidacji lub upadłości pracodawcy.

Po zakończeniu urlopu pracownik ma prawo powrotu do pracy na dotychczasowe stanowisko lub stanowisko równorzędne z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu, z wynagrodzeniem nie niższym od otrzymywanego przed urlopem. Pod tym względem warunki urlopu wychowawczego są więc zbliżone do tych, które towarzyszą urlopowi macierzyńskiemu i rodzicielskiemu. Inaczej wyglądają jednak kwestie finansowe.

Czy urlop wychowawczy jest płatny? Zasadniczo w tym czasie pracownikowi nie przysługuje prawo do pobierania wynagrodzenia od pracodawcy czy zasiłku macierzyńskiego. Bezpłatny urlop wychowawczy może jednak uprawniać do innych świadczeń, które omówimy niżej. Co ważne: podczas urlopu wychowawczego pracownik może podjąć pracę zarobkową u dotychczasowego lub innego pracodawcy, a także inną działalność zarobkową (np. prowadzić własną firmę), o ile nie wyklucza to możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Jakie dokumenty są potrzebne do uzyskania urlopu wychowawczego?

Aby skorzystać z uprawnienia rodzicielskiego, pracownik musi złożyć wniosek o urlop wychowawczy. Pracodawcę należy poinformować w terminie nie krótszym niż 21 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu. Za późno złożony wniosek o urlop wychowawczy może skutkować odmową udzielenia go w wybranym terminie.

Zgodnie z przepisami podanie o urlop wychowawczy powinno zawierać:

• dane osobowe pracownika i dziecka (imię i nazwisko),
• precyzyjnie określony okres, na który ma być udzielony urlop wychowawczy albo jego część, 
• informację o dotychczas wykorzystanym urlopie wychowawczym na dane dziecko, w tym:

– łącznym okresie już wykorzystanego urlopu,
– poszczególnych częściach urlopu, jeśli był on dzielony.

Ponadto do wniosku o urlop wychowawczy należy dołączyć dokumenty wymienione w Rozporządzeniu Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2023 r. w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków. Należą do nich: 

• oświadczenie o braku zamiaru korzystania przez drugiego rodzica z urlopu wychowawczego w okresie wskazanym we wniosku,
• kopia prawomocnego orzeczenia sądu – w przypadku ograniczenia drugiemu rodzicowi władzy rodzicielskiej albo pozbawienia go praw rodzicielskich,
• kopia prawomocnego orzeczenia o niepełnosprawności – w przypadku dzieci niepełnosprawnych,
• dokumenty poświadczające prawo do skorzystania z pełnych 36 miesięcy urlopu wychowawczego – jeśli pracownik chce wnioskować o ich udzielenie. W zależności od sytuacji może to być odpis skrócony aktu zgonu drugiego rodzica albo na przykład kopia orzeczenia sądu o pozbawieniu drugiego rodzica władzy rodzicielskiej.

Analogiczne wymagania dotyczą urlopu wychowawczego na drugie dziecko. Pamiętaj, że przysługujące pule urlopowe rozlicza się niezależnie dla każdego dziecka. Jeśli chcesz ubiegać się o urlop wychowawczy, wzór wniosku możesz pobrać z naszej strony. Co ważne: sam wniosek może być złożony zarówno w formie papierowej, jak i elektronicznej. 

Jakie świadczenia i zasiłki przysługują podczas urlopu wychowawczego?

Chociaż sam urlop wychowawczy płatny nie jest, pracownicy przebywający na takim urlopie mogą być uprawnieni do otrzymania wsparcia finansowego. Podstawową formą zabezpieczenia jest dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego. To świadczenie przysługuje osobie uprawnionej do urlopu wychowawczego, która faktycznie sprawuje opiekę nad dzieckiem i uzyskuje zasiłek rodzinny. Zasadniczo może być wypłacane maksymalnie przez 24 miesiące. W przypadku sprawowania opieki nad większą liczbą dzieci urodzonych podczas jednego porodu jest to 36 miesięcy, a dla dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności okres ten można wydłużyć do maksymalnie 72 miesięcy. Jeśli oboje rodziców korzysta z urlopu wychowawczego jednocześnie, dodatek może otrzymać tylko jeden z nich. Ponadto nie przysługuje on osobom, które korzystają w okresie urlopu wychowawczego m.in. z zasiłku macierzyńskiego lub rodzicielskiego albo podjęły pracę zarobkową uniemożliwiającą sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. Tak zwany zasiłek wychowawczy wynosi 400 zł miesięcznie. Wymogiem, podobnie jak w przypadku urlopu wychowawczego, jest co najmniej 6-miesięczny staż pracy.

Zwróć uwagę, że osoby przebywające na urlopie wychowawczym obejmuje ubezpieczenie zdrowotne zapewniające dostęp do publicznej opieki zdrowotnej. Ponadto okres urlopu wychowawczego jest wliczany do stażu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze.

Zasady dotyczące przedłużania urlopu wychowawczego

Jedną z najważniejszych informacji, którą należy umieścić we wniosku, jest oczywiście okres urlopu wychowawczego. Jeśli chcesz spędzić z dzieckiem więcej czasu, masz możliwość przedłużenia, o ile oczywiście nie przekroczysz wskazanych wyżej limitów łącznej długości trwania urlopu i spełniony zostanie warunek dotyczący wieku dziecka, do kiedy wychowawczy urlop może być wykorzystany. 

Kiedy zgłosić urlop wychowawczy w takiej sytuacji? Najlepiej zrobić to jak najwcześniej, na co najmniej 21 dni przed zakończeniem aktualnie trwającej części urlopu. Pamiętaj także, że istnieje możliwość zrezygnowania z trwającego urlopu wychowawczego w każdym momencie, o ile pracodawca wyrazi na to zgodę. Po uwzględnieniu wniosku pracownika o rezygnację z urlopu wychowawczego pracodawca jest zobowiązany do dopuszczenia do pracy, jeśli pracownik zawiadomi o swoim zamiarze w formie pisemnej najpóźniej na 30 dni przed terminem planowanego podjęcia pracy.