Jakie są prawa i obowiązki pracownika?

Relacja łącząca pracodawcę z pracownikiem ma szczególny charakter. Obie strony mają swoje prawa, ale również obowiązki. Zatrudnianie wiąże się z koniecznością zapewnienia odpowiednich warunków do pracy i wymaga dopełnienia wielu formalności. Jeżeli myślisz o budowie zespołu, warto zapoznać się z najważniejszymi aktami prawnymi, które regulują te kwestie.

Co Kodeks pracy mówi o prawach i obowiązkach osób zatrudnionych?

Kodeks pracy (Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy) to najważniejszy dokument regulujący obszar prawa pracy w Polsce. Musisz go znać nie tylko z uwagi na własne zobowiązania i uprawnienia, ale również prawa i obowiązki swoich pracowników. Jeżeli chcesz poznać podstawowe prawa i obowiązki pracownika, przejdź do rozdziału II działu czwartego („Obowiązki pracodawcy i pracownika”). Jakie to obowiązki?

Zwróć uwagę na to, że relacja jest symetryczna: obowiązkom pracowników odpowiadają uprawnienia pracodawców. Jeżeli występujesz w tej roli, masz więc możliwość wyznaczania grafików, delegowania zadań, sprawdzania wyników pracy oraz tego, czy pracownicy stosują się do wewnętrznych przepisów i regulaminów. Jako pracodawca masz też prawo do wymierzania kar dyscyplinarnych za ich nieprzestrzeganie.

Zakaz konkurencji w prawie pracy

Obowiązki pracowników mogą wykraczać poza teren przedsiębiorstwa i czas współpracy z konkretnym pracodawcą. Nie bez przyczyny w Kodeksie pracy, w rozdziale poświęconym obowiązkom pracowników, znajduje się podrozdział dotyczący zakazu konkurencji.

Umowy zabraniające podejmowania współpracy z konkurentami przedsiębiorstwa lub prowadzenia działalności w konkretnej branży stają się coraz bardziej powszechne. Dotyczy to zwłaszcza stanowisk eksperckich, czyli takich, gdzie osoby zatrudnione mają dostęp do know-how firmy (czyli wiedzy technicznej i pozatechnicznej) lub innych istotnych z jej perspektywy informacji. Jednocześnie wciąż zdarza się, że w tego typu porozumieniu brakuje pewnych elementów niezbędnych z punktu widzenia prawa. W efekcie zapisy tam zawarte w praktyce są nieważne.

Jeżeli chcesz wprowadzić zakaz konkurencji, przede wszystkim musisz wskazać w umowie:

• okres obowiązywania zakazu;
• wysokość odszkodowania, jakie w tym okresie będzie uzyskiwała osoba zatrudniona.

Poznaj prawa pracowników

Jednym z podstawowych celów prawa pracy jest zapewnienie ochrony pracowników i kształtowanie bezpiecznego środowiska pracy. Przekłada się to na długą listę praw, które musisz respektować jako pracodawca. Należy do nich prawo do:

• swobodnego wyboru miejsca pracy i wykonywania dowolnego zawodu – poza wyjątkami określonymi w ustawie;
• godnego wynagrodzenie za pracę, uwzględniającego ustaloną przez państwo pensję minimalną;
• poszanowania godności i dóbr osobistych przez pracodawcę, a także dbania o stan zdrowia pracowników, w tym podejmowania działań profilaktycznych;
• uzyskania informacji dotyczących zakresu obowiązków i sposobu realizacji zlecanego przez pracodawcę zadania;
• równego traktowania — każdej osobie zatrudnionej przysługują równe prawa przy wykonywaniu takich samych obowiązków. Zakaz dyskryminacji w szczególny sposób dotyczy traktowania ze względu na: płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony, zatrudnienie w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy;
• wypoczynku, regulowanego przez przepisy w zakresie czasu pracy, dni wolnych i urlopu wypoczynkowego, we wskazanym w ustawie wymiarze uzależnionym od stażu pracy;
• bezpiecznego i higienicznego stanowiska pracy;
• uczciwego rozliczania wynagrodzenia za pracę;
• podnoszenia kwalifikacji zawodowych – pracodawca jest zobowiązany do wspierania szkolenia pracowników;
• zakładania i przystępowania do organizacji związkowych, których celem jest ochrona interesów pracowników;
• otrzymania wydanego przez pracodawcę świadectwa pracy.

Prawo pracowników do urlopu

Jedno z podstawowych praw pracowników dotyczy zapewnienia im wypoczynku. Kodeks pracy uwzględnia różne formy urlopu:

• podstawą jest urlop wypoczynkowy, którego wymiar wynosi 20 dni w przypadku osób ze stażem pracy wynoszącym poniżej 10 lat oraz 26 dni dla osób, których łączny czas pracy jest dłuższy (wlicza się w to okres edukacji);
• część puli urlopu wypoczynkowego może być wykorzystana w przypadku nieprzewidzianych nieobecności jako urlop na żądanie;
• dla rodziców przewidziano urlop macierzyński (lub ojcowski), rodzicielski i wychowawczy;
• w związku ze szkoleniem podnoszącym kwalifikacje zawodowe udzielany jest urlop szkoleniowy;
• w przypadku ważnych wydarzeń w życiu, takich jak narodziny dziecka czy śmierć osób najbliższych, pracownik może liczyć na urlop okolicznościowy;
• w prawie pracy znajdziesz również urlop bezpłatny, którego wymiar zależy od indywidualnych ustaleń pomiędzy stronami.

Pracownicy pod szczególną ochroną

Niektóre grupy pracowników pozostają pod szczególną ochroną prawa pracy, co daje im dodatkowe uprawnienia. Dotyczy to między innymi kobiet w ciąży, które nie mogą zostać zwolnione, ale dodatkowo zabronione jest zlecanie im prac w warunkach szkodliwych, związanych z nadmiernym wysiłkiem fizycznym, pracy w godzinach nadliczbowych oraz w porze nocnej. Nie może to jednak wpłynąć na wysokość ich wynagrodzenia. W niektórych przypadkach pracownica w ciąży powinna zostać przeniesiona do innego rodzaju prac, a jeżeli jest to niemożliwe, należy zwolnić ją z obowiązku świadczenia pracy bez utraty wynagrodzenia. Ochrona przed zwolnieniem obowiązuje także w okresie urlopu macierzyńskiego.

Nie możesz również rozwiązać umowy o pracę z osobą przebywającą na zwolnieniu lekarskim. Pod ochroną prawa pozostają też osoby w wieku przedemerytalnym – kobiety, które ukończyły 56 lat oraz mężczyźni, którzy ukończyli 61. rok życia – mogą zostać zwolnieni jedynie w trybie bez wypowiedzenia, a więc np. dyscyplinarnie z winy pracownika.

Obowiązki i prawa pracownika w zakresie BHP

Jednym z Twoich najważniejszych obowiązków jako pracodawcy jest zapewnienie pracownikom bezpiecznego i higienicznego miejsca pracy, które jest zgodne z obowiązującymi normami. Przekłada się to również na prawa i obowiązki pracownika. BHP w znacznym stopniu reguluje jego zachowanie — zarówno w firmie, jak i w drodze do i z pracy.

Jako pracodawca musisz upewnić się, że prawa i obowiązki z zakresu BHP będą znane zespołowi: to na Tobie spoczywa obowiązek organizowania szkoleń wstępnych, a później również szkoleń okresowych. W przypadku większych przedsiębiorstw konieczne będzie utworzenie wewnętrznej służby BHP.