Czas pracy to jedna z najważniejszych regulacji wynikających z prawa pracy. Przepisy jasno określają ramy czasowe, w trakcie których możesz żądać od pracownika gotowości do świadczenia pracy. W tym filmie omówię wszystkie najważniejsze pojęcia i normy, które łączą się z tym zagadnieniem. Zaczynajmy!
Definicja czasu pracy
Czas pracy jest to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy.
Stosunki prawne pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, w tym również określenie norm wymiaru czasu pracy, reguluje przede wszystkim kodeks pracy – ale nie tylko! Przepisy dotyczące czasu pracy znajdziesz też w innych rozporządzeniach, a także w wewnętrznych dokumentach firmy.
Czas pracy reguluje Kodeks pracy oraz rozporządzenia w sprawie:
- dokumentacji pracowniczej, szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop,
- wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków,
- sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy.
Podstawowe pojęcia związane z czasem pracy
Podstawowym pojęciem jest norma czasu pracy, która oznacza określoną przepisami dopuszczalną liczbę godzin, jaką pracownik może przepracować w ciągu doby oraz tygodnia. Normy różnią się w zależności od rodzaju stanowiska i charakteru pracy.
Wymiar czasu pracy to z kolei liczba godzin, które pracownik powinien przepracować w danym okresie rozliczeniowym i w normalnym czasie pracy.
Wiesz na pewno, że w codziennych obowiązkach pracownikowi przysługuje przerwa, która jest wliczana do czasu pracy. Liczba przerw jest uzależniona od tego, ile godzin pracuje w ciągu danej doby.
Dobowa długość przerwy to co najmniej:
- 15 minut, jeśli pracuje ponad 6 godzin/dobę;
- dodatkowe 15 minut, jeśli pracuje ponad 9 godzin/dobę;
- kolejne 15 minut, jeśli pracuje ponad 16 godzin/dobę.
Pracownikowi przysługuje także odpoczynek dobowy i tygodniowy.
Odpoczynek dobowy wynosi co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Liczenie doby pracowniczej należy zacząć od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę – zgodnie z obowiązującym rozkładem czasu pracy. Dobowy czas pracy wraz z godzinami nadliczbowymi nie może więc przekroczyć 13 godzin. W zależności od przyjętego systemu i rozkładu czasu pracy, pracownik będzie mógł przepracować do 5 godzin nadliczbowych.
Odpoczynek dobowy może zostać przerwany:
w przypadku pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej
W każdej takiej sytuacji pracownikowi przysługuje równoważny okres odpoczynku w okresie rozliczeniowym.
Z kolei odpoczynek tygodniowy to minimum 35 godzin, z czego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego, ale uwaga - jeśli zatrudniasz młodocianych pracowników, jest to aż 48 godzin. Tydzień to 7 kolejnych dni kalendarzowych, liczonych od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego.
W niektórych przypadkach odpoczynek tygodniowy może zostać skrócony, jednak nie więcej niż do 24 godzin. Dotyczy to pracy wykonywanej przez kadrę zarządzającą, udziału pracowników w akcji ratowniczej oraz zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika w związku z jego przejściem na inną zmianę, zgodnie z ustalonym dla niego rozkładem czasu pracy (tzw. łamanie zmian).
Podstawowy system czasu pracy
System określa pewne normy i ramy czasu pracy – a więc ile godzin dziennie i tygodniowo dany pracownik może przepracować w okresie rozliczeniowym.
Według tzw. podstawowego systemu, czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w zwykle pięciodniowym tygodniu pracy. Okres rozliczeniowy nie powinien przekraczać 4 miesięcy.
Kodeks pracy wyróżnia też inne systemy czasu pracy, tj. system równoważny, przerywany, zadaniowy, skrócony tydzień pracy, skrócony czas pracy, pracę weekendową oraz w ruchu ciągłym.
Równoważny system czasu pracy
Równoważny system czasu pracy to popularne rozwiązanie wśród pracodawców. Można go wprowadzić, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. W tym wypadku dobowy wymiar czasu pracy może być wydłużony, jednak nie więcej niż do 12 godzin na dobę w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca.
Takie przedłużenie musi zostać zrównoważone skróceniem czasu pracy w innym dniu lub dniami wolnymi od pracy. Jednocześnie zachować trzeba odpowiednie okresy odpoczynku oraz przeciętną tygodniową normę pracy, która wynosi średnio 40 godzin.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może zostać przedłużony do 3 miesięcy, a przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych nawet do 4 miesięcy.
Warto też wspomnieć, że w równoważnym systemie czasu pracy, Kodeks przewiduje wydłużenie dobowego czasu pracy, przy jednoczesnym wydłużeniu odpoczynku tygodniowego dla:
- prac polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w gotowości do pracy,
- pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, straży pożarnej i służbach ratowniczych
Praca w ruchu ciągłym
Przy pracach, które ze względu na technologię produkcji nie mogą być wstrzymane, można stosować system czasu pracy w ruchu ciągłym. Stosuje się go także w przypadku, gdy praca nie może być wstrzymana ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności.
W tej opcji dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni. W tym okresie w niektórych tygodniach dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin. Za każdą godzinę pracy powyżej 8 godzin na dobę pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia.
Przerywany system czasu pracy
Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, stosowany może być system przerywanego czasu pracy. Takie rozwiązanie dopuszcza wprowadzenie do rozkładu pracy jednej, dobowej przerwy, która trwa maksymalnie 5 godzin. Nie jest ona wliczana do czasu pracy, mimo to pracownikowi za ten czas przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.
System przerywanego czasu pracy wprowadza się za pośrednictwem układu zbiorowego. Prawo do ustalenia go na podstawie umowy o pracę mają tylko osoby fizyczne, które prowadzą działalność z obszaru rolnictwa i hodowli.
Co ważne, przerywanego systemu czasu pracy nie można łączyć z równoważnym systemem czasu pracy, pracą w ruchu ciągłym, skróconym tygodniem pracy czy pracą weekendową.
Zadaniowy system czasu pracy
Ciekawym rozwiązaniem jest system zadaniowego czasu pracy, który wprowadza się, gdy jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją albo miejscem wykonywania pracy.
Zadania muszą być ustalone w porozumieniu z pracodawcą i pracownikiem. Muszą także być możliwe do wykonania w podstawowym czasie pracy, czyli w ciągu 8 godzin dziennie i 40 godzin tygodniowo w przeciętnie 5-dniowym tygodniu. Zadaniowy czas pracy nie wyłącza możliwości dochodzenia wynagrodzenia za godziny nadliczbowe.
System skróconego tygodnia pracy
Na pisemny wniosek pracownika można w jego przypadku stosować system skróconego tygodnia pracy. Zgodnie z nim dopuszczalne jest wykonywanie pracy przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w 1-miesięcznym okresie rozliczeniowym.
Praca weekendowa
Innym systemem stosowanym na pisemny wniosek pracownika jest praca weekendowa. W tej opcji praca świadczona jest wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. Dopuszczalne jest wydłużenie dobowego wymiary czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w 1-miesięcznym okresie rozliczeniowym.
Praca zmianowa
Niezależnie od stosowanego systemu czasu pracy, dopuszczalna jest praca zmianowa. Polega ona na wykonywaniu pracy według ustalonego rozkładu czasu pracy. Przewiduje on zmianę pory wykonywania pracy przez poszczególnych pracowników po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni.
W każdym z systemów czasu pracy, w którym wykonywana jest praca zmianowa, należy zapewnić pracownikom liczbę dni wolnych od pracy, odpowiadającą liczbie:
- niedziel,
- świąt,
- dni dla zachowania przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.
Szczególna ochrona pracowników
W niektórych przypadkach – konkretnie w równoważnych systemach i rozkładach czasu pracy, czasu pracy w ruchu ciągłym, skróconym tygodniu pracy oraz w pracy weekendowej, czas pracy nie może przekraczać 8 godzin. Dotyczy to:
- pracowników zatrudnionych na stanowiskach, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia,
- pracownic w ciąży,
- pracowników opiekujących się dzieckiem poniżej 4. roku życia, bez ich zgody
Pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem z tego powodu wymiaru jego czasu pracy.
Ruchomy czas pracy
Rozkład czasu pracy w dni pracujące może przewidywać:
- różne godziny rozpoczynania pracy,
- przedział czasu, w którym pracownik decyduje o godzinie rozpoczęcia pracy.
Wykonywanie pracy nie może naruszać prawa pracownika do odpoczynku dobowego i tygodniowego. Co ważne, ponowne wykonywanie pracy w tej samej dobie nie stanowi pracy w godzinach nadliczbowych.
Na pisemny wniosek pracownika – w ramach systemu czasu pracy, którym jest on objęty –pracodawca może ustalić dla niego indywidualny rozkład czasu pracy.
Wydłużenie okresu rozliczeniowego
Niezależnie od systemu czasu pracy czy jego rozkładu, okres rozliczeniowy może być przedłużony. Zawsze musi to być uzasadnione przyczynami obiektywnymi, technicznymi lub dotyczącymi organizacji pracy. Maksymalnie można go przedłużyć do 12 miesięcy, przy zachowaniu ogólnych zasad dotyczących ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników.
Wydłużenie okresu rozliczeniowego zobowiązuje pracodawcę do przekazania informacji właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy.
