Odsetki ustawowe za opóźnienie – kiedy możemy z nich skorzystać i jak je obliczyć?

Opóźnienia w płatnościach są poważnym wyzwaniem, zwłaszcza dla przedsiębiorców. Jeżeli do nich doszło, poszkodowanej stronie przysługują z tego tytułu odsetki – nawet jeśli nie są wskazane w umowie. Wówczas zastosowanie znajdują odsetki ustawowe za opóźnienie. Ich wysokość, zasady przyznawania i sposób obliczania przybliżamy w poniższym artykule.

Czym są odsetki ustawowe za opóźnienie i kiedy się je stosuje?

Zatory płatnicze, czyli nieregulowanie płatności przez kontrahentów, są jednym z głównych wyzwań właścicieli firm. Według Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przeterminowane płatności to problem dla 80 do 90% przedsiębiorców. Jednym ze środków, który ma na celu zdyscyplinowanie dłużnika do terminowego wywiązywania się z podjętych zobowiązań, są odsetki ustawowe za opóźnienie płatności. Co ważne, znajdują zastosowanie wtedy, kiedy wysokość odsetek za opóźnienie nie została wskazana w umowie. W rzeczywistości prawo do uzyskania odsetek za opóźnioną płatność występuje więc w każdym przypadku.

Kodeks cywilny wskazuje, że za korzystanie z kapitału należącego do innej osoby lub podmiotu albo niewywiązywanie się na czas ze swoich świadczeń pieniężnych, należą się odsetki. Kodeks cywilny wprowadza również odsetki ustawowe, które mają zastosowanie w sytuacji, gdy nie zostały określone w inny sposób np. w zawartej pomiędzy stronami umowie. 

Czym różnią się odsetki ustawowe a odsetki za opóźnienie? Przede wszystkim zakresem ich zastosowania. Odsetki ustawowe to pojęcie szersze – określa się nim wszystkie rodzaje odsetek, których wysokość jest oznaczona w przepisach Kodeksu cywilnego lub innych ustawach, i które mają zastosowanie, jeżeli wysokość należnych odsetek nie jest określona w innym miejscu – np. w łączącej strony umowie.

Jak widzisz, odsetki ustawowe za opóźnienie w spłacie należności są jednym z rodzajów odsetek ustawowych. Stosuje się je wtedy, kiedy dłużnik spóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego na rzecz wierzyciela.

Każdy, zwłaszcza przedsiębiorca, powinien dowiedzieć się, czym wyróżniają się poszczególne rodzaje odsetek. Pozwoli to prawidłowo określić, czy w konkretnej sytuacji należy zastosować np. kapitałowe odsetki ustawowe czy za opóźnienie. Różnie prezentują się nie tylko scenariusze zastosowania, ale również wysokość.

Odsetki od sumy pieniężnej a odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego

Art. 359 Kodeksu cywilnego określa, że odsetki od sumy pieniężnej, czyli odsetki kapitałowe, są należne, jeśli wynika to z czynności prawnej, ustawy, orzeczenia sądu albo decyzji innego właściwego organu. Kodeks cywilny precyzyjnie wskazuje, co stanie się, jeżeli wysokość odsetek nie jest w żaden sposób określona: właśnie wówczas mamy do czynienia z odsetkami ustawowymi. Zgodnie Art. 359 § 2 odsetki ustawowe są równe sumie stopy referencyjnej NBP powiększonej o 3,5 punktu procentowego. Odsetki maksymalne wynikające z czynności prawnej nie mogą jednak przekraczać dwukrotności odsetek ustawowych w stosunku rocznym.

Czym są odsetki od sumy pieniężnej? To pewnego rodzaju wynagrodzenie dla osoby użyczającej swojego kapitału. Najczęściej mówimy o nich w kontekście umowy pożyczki lub kredytu. Jeżeli np. pożyczasz komuś pewną sumę pieniędzy, umowa powinna określać wysokość odsetek, choć oczywiście możesz również zrezygnować z wynagrodzenia z tego tytułu i udostępnić środki bez dodatkowych opłat. 

Co ważne, przepisy określające odsetki ustawowe mówią, że wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie też nie może przekroczyć wysokości dwukrotności odsetek maksymalnych za opóźnienie. 

Odsetki ustawowe za opóźnienie w zapłacie zostały określone w art. 481 Kodeksu cywilnego. Wskazuje on, że wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, jeśli dłużnik spóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego. Co istotne, nie musi przy tym ponieść żadnej szkody, a samo opóźnienie może wynikać z okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. 

Odsetki tego typu mogą być uregulowane w umowie (wówczas mowa o odsetkach umownych). Jeżeli nie ma w niej takich regulacji, zastosowanie znajdują odsetki ustawowe za opóźnienie. Wysokość tych odsetek Kodeks cywilny określa jako równowartość stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego powiększonej o 5,5 punktu procentowego. Jednocześnie Kodeks cywilny zastrzega, że jeżeli wierzytelność jest oprocentowana zgodnie z wyższą stopą, wierzyciel ma prawo żądać zapłaty odsetek w takiej wysokości. W stosunku rocznym odsetki maksymalne za opóźnienie nie mogą przekraczać dwukrotności odsetek ustawowych za opóźnienie.

Co to oznacza? Aby skorzystać z odsetek za opóźnienie, nie musisz udowadniać poniesionej straty, co więcej: należą Ci się, nawet jeśli ta nie wystąpiła. Masz prawo do rozpoczęcia ich naliczania od dnia następującego po tym, w którym świadczenie pieniężne powinno być spełnione. Oczywiście w umowie możesz wskazać inną wartość odsetek za opóźnienie niż te regulowane ustawą, jednak ponownie – musisz liczyć się z limitem w postaci odsetek maksymalnych. Zwróć także uwagę, że odsetki za opóźnienie są naliczane niezależnie od innych metod naprawienia szkody, do których masz prawo jako wierzyciel. 

W jakich sytuacjach możesz je zastosować? Jeżeli np. pożyczasz kapitał (za który należne są odsetki od sumy pieniężnej), ale dłużnik nie zwrócił go na czas, albo kiedy konsument nie opłacił w terminie faktury za świadczone przez Ciebie usługi. 

Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych

Transakcja handlowa pomiędzy przedsiębiorcami wiąże się z nieco odmiennymi regulacjami. Wówczas zastosowanie mają odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych. To, czym zasadniczo jest transakcja handlowa, określa Ustawa z dnia 8 marca 2013 roku o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. 

Zgodnie z nią transakcja handlowa to umowa, której przedmiotem jest odpłatna dostawa towarów lub usług zawierana w związku z wykonywaną działalnością. Stronami tej umowy muszą być przedsiębiorcy lub podmioty prowadzące działalność w rozumieniu ustawy Prawo przedsiębiorców, podmioty określone w ustawie Prawo zamówień publicznych, oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorców zagranicznych czy osoby wykonujące wolny zawód.

Jeżeli wobec tego jako przedsiębiorca zawierasz umowę ze swoim kontrahentem, również prowadzącym działalność gospodarczą, i dostarczasz na jego rzecz towar, a on spóźnia się z uregulowaniem płatności – jako wierzycielowi przysługują Ci odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych. Jeżeli jednak dostarczasz ten sam towar konsumentowi, zastosowanie znajdą standardowe odsetki za opóźnienie. 

Sam mechanizm działania jest jednak niemal taki sam: masz prawo do uzyskania odsetek po nieotrzymaniu w terminie zapłaty. Różni się jednak wysokość tego rodzaju odsetek ustawowych. Musisz wziąć pod uwagę to, kto jest Twoim dłużnikiem:

• jeżeli to podmiot publiczny, który jest podmiotem leczniczym (precyzuje to art. 4 ust. 1 pkt 2–4 ustawy o działalności leczniczej) odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych wynoszą równowartość stopy referencyjnej NBP powiększonej o 8 punktów procentowych.
• W innych przypadkach odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych wynoszą równowartość stopy referencyjnej NBP powiększonej o 10 punktów procentowych.

Zwróć uwagę, że zastosowanie odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych nie wyklucza uzyskania innych form rekompensat i odszkodowań od dłużnika. Możesz np. skorzystać ze zwrotu kosztów odzyskiwania należności. Art. 10 ustawy Przeciwdziałanie nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych wskazuje, że wierzycielowi, który nabył prawo do tego typu odsetek, przysługuje również rekompensata za koszty odzyskiwania należności. Co ciekawe, przybiera zryczałtowaną postać, uzależnioną od wysokości zaległego świadczenia. 

• Do kwoty 5000 zł jest to równowartość 40 euro.
• W przypadku kwot mieszczących się w przedziale 5000–50 000 zł jest to 70 euro.
• Dla wyższych kwot rekompensata wynosi 100 euro. 

Przepisy zastrzegają również, że wierzycielowi przysługuje zwrot kosztów przekraczających ten limit, w uzasadnionej wysokości.

Ile wynoszą odsetki ustawowe za opóźnienie?

Jak widzisz, odsetki ustawowe za opóźnienie oraz inne rodzaje odsetek ustawowych są ściśle powiązane ze stawką stopy referencyjnej, którą ustala Rada Polityki Pieniężnej Narodowego Banku Polskiego. W niektórych okresach mogą wobec tego zmieniać się dosyć dynamicznie.

Obecnie stopa referencyjna NBP wynosi 6,75%. W związku z tym odsetki ustawowe za opóźnienie plasują się na poziomie 12,25% w stosunku rocznym. Odsetki maksymalne wynoszą natomiast 24,5% w skali roku.

Jak bardzo ta wartość zmieniała się na przestrzeni czasu? W okresie rekordowo niskich stóp procentowych, pomiędzy 29 maja 2020 roku a 6 października 2021 roku, odsetki ustawowe za opóźnienie wynosiły 5,6% w stosunku rocznym. Aby stosować zgodną z prawem wartość, bądź na bieżąco z informacjami dostępnymi między innymi na stronie Narodowego Banku Polskiego.

Zwróć uwagę, że inaczej wygląda ustalanie wysokości odsetek ustawowych za opóźnienia w transakcjach handlowych. Choć również w ich przypadku podstawę stanowi stopa referencyjna NBP, ustalenie wysokości odsetek ma miejsce dwa razy w roku. Pod uwagę bierze się stopę referencyjną z 1 stycznia, która obowiązuje dla obliczania odsetek pomiędzy 1 stycznia a 30 czerwca oraz 1 lipca – na jej podstawie ustala się stopę referencyjną obowiązującą od 1 lipca do końca roku. Informacje na temat aktualnej wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych ogłasza w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej minister właściwy do spraw gospodarki. 

Aktualnie odsetki ustawowe za opóźnienia w transakcjach handlowych wynoszą 14,75% w przypadku dłużników będących publicznym podmiotem leczniczym oraz 16,75% dla pozostałych dłużników.

Jak obliczyć wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie?

Dodatkową zaletą stosowania odsetek za opóźnienie jest prosty sposób ich obliczania. Aby to zrobić, wystarczy pomnożyć kwotę zobowiązania przez liczbę dni zaległości i stawkę odsetek ustawowych za opóźnienie, a następnie sumę podzielić przez 365 dni.

Ile wyniosą odsetki, jeśli w umowie zastosowano odsetki maksymalne, czyli dwukrotność odsetek ustawowych za opóźnienie w skali roku? W tym przypadku obliczenia będą prezentować się w analogiczny sposób, jednak zastosowanie znajdzie stawka odsetek w wysokości 24,50%. W związku z tym maksymalna kwota odsetek za opóźnienie wyniesie 4,70 zł.

Oczywiście z wyższymi kosztami będą musieli liczyć się przedsiębiorcy, którzy za opóźnienia w transakcjach handlowych zapłacą inną stawkę odsetek. W takiej samej sytuacji (zakładając, że dłużnikiem nie jest publiczny podmiot leczniczy) stawka odsetek wyniesie 16,75%, a suma należności z tego tytułu: 3,21 zł.

Podane powyżej obliczenia dotyczą najprostszego schematu, w którym stawka odsetek ustawowych nie ulega zmianie przez cały okres pomiędzy terminem zapłaty a datą faktycznego otrzymania środków. Co należy zrobić, jeżeli w tym czasie ulegała zmianie wysokość odsetek ustawowych? Konieczne będzie wyliczenie należności oddzielnie dla poszczególnych przedziałów czasowych. 

Obliczenia nie są proste, jednak z pomocą przychodzą kalkulatory odsetek ustawowych. Takie narzędzie bezpłatnie oferuje między innymi serwis Ministerstwa Finansów.

Metody występowania o zapłatę odsetek za opóźnienie

Jednym z podstawowych zadań, jakie mają spełniać odsetki ustawowe, jest motywowanie osób i firm posiadających pewne zobowiązania względem innych podmiotów, do ich terminowego regulowania. I to nawet wtedy, kiedy zapisy dotyczące wysokości odsetek za zwłokę nie są bezpośrednio ujęte w treści umowy. 

Oczywiście, aby cały mechanizm był skuteczny, musisz przekazać dłużnikowi informację o naliczaniu odsetek, ich wysokości i sposobie zapłaty. W tym celu należy przygotować notę odsetkową. Możesz przesłać ją dłużnikowi przed opłaceniem przez niego zobowiązania (informując równocześnie o aktualnej wysokości odsetek za opóźnienie oraz o pozostałej do spłaty kwocie należności), ale możesz zrobić to również po otrzymaniu płatności np. za przeterminowaną fakturę. 

Co powinna zawierać nota odsetkowa? Jej podstawowe elementy to:

• data sporządzenia noty odsetkowej,
• dane wierzyciela i dłużnika,
• suma zobowiązań pozostających do spłaty,
• informacja o zobowiązaniu (np. numer wystawionej faktury, opis dostarczonych towarów/usług),
• termin płatności zobowiązania,
• kwota należnych odsetek za opóźnienia,
• sposób opłacenia należności wraz z odsetkami,
• wezwanie do zapłaty odsetek wraz ze wskazaniem terminu płatności,
• podpis uprawnionej osoby.

Jak widzisz, choć pozornie wydaje się, że odsetki ustawowe za opóźnienie nie są większym kosztem, im wyższa kwota i im dłuższy czas dzielący termin płatności od faktycznej zapłaty, tym więcej trzeba będzie zapłacić. W niektórych przypadkach już sama spłata odsetek może wobec tego okazać się sporym wyzwaniem dla dłużnika.