Autorskie prawa majątkowe – pojęcie, czas ochrony, zbywalność

Stworzenie  utworu wiąże się z prawem autorskim, które ma na celu odpowiednie zabezpieczenie interesów twórcy. Nie należy jednak zapominać o tym, że wyróżniamy dwa niezależne rodzaje tych praw: autorskie prawa osobiste i majątkowe. Ze względu na kwestię zbywalności omówimy te drugie. Dlatego poniżej przeczytasz, co to są autorskie prawa majątkowe, jaki jest ich zakres i co autor dzieła może z nimi zrobić.

Czym są autorskie prawa majątkowe?

Choć utwory zwykle kojarzą się z dziełami literackimi, plastycznymi czy muzycznymi, ich prawna interpretacja jest zdecydowanie szersza.

Utwory chronione prawem autorskim mogą przybrać formę na przykład artykułu napisanego przez copywritera, kreacji reklamowej stworzonej przez grafika czy programu będącego rezultatem pracy programisty. 

W chwili stworzenia takiego utworu, nawet jeśli nie jest jeszcze ukończony, powstają prawa autorskie, w tym autorskie prawa majątkowe. Definicja opiera się na art. 17 Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych. Zgodnie z nią twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu, a także rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji. Ma również prawo do uzyskania wynagrodzenia z tego tytułu. Prawa majątkowe do utworu zabezpieczają więc ekonomiczny interes autora, który ma wyłączne prawo do rozporządzania swoim dziełem. Oczywiście od tej zasady przewidziane są również wyjątki, takie jak dozwolony użytek, który umożliwia korzystanie z rozpowszechnionego utworu w ramach użytku osobistego – na przykład słuchanie przez konsumenta zakupionego przez niego albumu muzycznego czy czytanie książki.

Ile trwa ochrona autorskich praw majątkowych?

Choć autorstwo utworu nigdy nie wygasa – i taka sama zależność dotyczy autorskich praw osobistych – inaczej wygląda to w kontekście uprawnień o charakterze majątkowym.

Co ważne: czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w pełnych latach następujących po roku, w którym miało miejsce wymienione w Ustawie zdarzenie, czyli np. śmierć twórcy. Co dalej? Utwór przechodzi do tak zwanej domeny publicznej, a to oznacza, że każdy ma prawo do jego swobodnego wykorzystywania, w tym również rozpowszechniania, kopiowania i modyfikowania. Należy jednak pamiętać, że twórcę wciąż chronią prawa osobiste – konieczne jest więc oznaczenie dzieła nazwiskiem czy pseudonimem. Naruszenie w tym zakresie może być egzekwowane przez np. małżonka czy zstępnych twórcy.

Zbywalność autorskich praw majątkowych

Co szczególnie ważne z biznesowej perspektywy: przeniesienie autorskich praw majątkowych, w przeciwieństwie do osobistych praw autorskich, jest możliwe i ma miejsce stosunkowo często.

Przykładowo: copywriter odpowiedzialny za przygotowanie tekstów na stronę internetową Twojej firmy może na podstawie umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych Ci je przekazać. Tym samym uprawnia Cię do korzystania z utworu i rozporządzania nim, a także uzyskiwania z tego tytułu wynagrodzenia. Z drugiej strony twórca, np. tworzący teksty publicystyczne, dzięki przeniesieniu autorskich praw majątkowych może zastosować wyższe koszty uzyskania przychodu (wynoszące 50%). Może być to więc rozwiązanie korzystne dla obu stron.

Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe powinna jednak bardzo precyzyjna. Przede wszystkim, zgodnie z art. 53, pod rygorem nieważności wymaga zachowania formy pisemnej. Aby dobrze chroniła interesy obu stron, należy zwrócić szczególną uwagę na:

• konkretne oznaczenie utworu – zgodnie z prawem utwór, którego prawa majątkowe są przekazywane, musi być precyzyjnie określony. Nie można np. przenieść w ramach jednej umowy praw do wszystkich utworów autora, które powstaną w przyszłości.
• Pola eksploatacji – to wyjątkowo ważna kwestia, która określa, do jakiego wykorzystywania dzieła będzie uprawniony nabywca. Określa, w jaki sposób utwór może być rozpowszechniany, na jakich nośnikach jest to dopuszczalne oraz czy utwór może być wykonywany publicznie. W szczególności warto zwrócić uwagę na pola eksploatacji wymienione w art. 50 Ustawy. Umowa może jednak dotyczyć wyłącznie pól eksploatacji znanych w chwili jej zawarcia. Przykładowo: nie możesz zastrzec, że możliwa będzie dystrybucja na nośnikach, które nie są obecnie znane.
• Zmiany w utworze – Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wskazuje, że wyłącznie twórca ma prawo do decydowania o zmianach wprowadzanych w utworze. Pozwala jednak na uregulowanie tej kwestii w umowie. Uprawnionym do tworzenia modyfikacji może być również podmiot nabywający prawa majątkowe. W przypadku braku takich regulacji nie będzie to możliwe.
• Zgody wszystkich współtwórców – w przypadku jednoosobowego autorstwa oczywiście wystarczające jest uzyskanie zgody twórcy. Jeżeli dzieło ma większą liczbę autorów, dla uzyskania prawa do całości utworu potrzebne jest uzyskanie zgody wszystkich współtwórców.
• Czas obowiązywania – przeniesienie autorskich praw majątkowych zwykle nie jest ograniczone czasowo. Istnieje jednak możliwość udostępniania licencji, które będą przewidywać takie ograniczenia i pozwolą twórcy na odzyskanie praw po wskazanym okresie.

Co w sytuacji, w której dzieło jest rezultatem pracy pracownika zatrudnionego na podstawie umowy o pracę?

W takiej sytuacji każdorazowe sporządzenie umowy o przeniesieniu praw autorskich nie jest konieczne. Zgodnie z art. 12 Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych: „pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron”.

Czy autorskie prawa majątkowe są dziedziczne?

Autorskie prawa majątkowe mogą przechodzić na inne osoby nie tylko na podstawie umowy ich przekazania. Z punktu widzenia spadkobiercy szczególnie istotne pytanie dotyczy tego, czy autorskie prawa majątkowe są dziedziczne.

Do czego uprawniają autorskie prawa majątkowe?

Zgodnie z prawem właścicielowi autorskich praw majątkowych przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu, rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz otrzymywania wynagrodzenia. Przykładowo: jako autor programu komputerowego masz wyłączne prawo do decydowania o tym, komu i w jaki sposób będzie udostępniany oraz pobierania wynagrodzenia z tego tytułu. Takie uprawnienia zyskasz również, jeżeli zlecisz stworzenie oprogramowania programiście i dojdzie do przekazania autorskich praw majątkowych. Właściciel praw ma również możliwość egzekwowania ich naruszeń, na przykład nielegalnego udostępniania programu, które jest przestępstwem. Nie oznacza to jednak, że przestanie być autorem dzieła. 

Autorskie prawa majątkowe a osobiste

Z chwilą powstania utworu równocześnie powstają dwa rodzaje praw autorskich: autorskie prawa osobiste i majątkowe prawa autorskie. Przyjrzyjmy się bliżej pierwszym z nich. W Ustawie poświęcono im art. 16. Zgodnie z nim zadaniem osobistych praw jest ochrona więzi twórcy z utworem. Autor zachowuje przede wszystkim prawo do: 

• autorstwa utworu,
• oznaczania utworu nazwiskiem, pseudonimem lub anonimowego udostępniania, 
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu, 
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu, 
• nienaruszalności treści i formy utworu.

Choć i osobiste prawa autorskie, i majątkowe dotyczą tej samej osoby, czyli twórcy, wiele je różni. Przede wszystkim prawa osobiste są niezbywalne. Nie dotyczą ich również jakiekolwiek ograniczenia czasowe: nawet kiedy wygasną autorskie prawa majątkowe, autor nadal będzie miał prawo np. do bycia oznaczanym jako twórca utworu.

Znajduje to również przełożenie na kwestie umowy przeniesienia praw autorskich. Możliwe jest przeniesienie w jej ramach jedynie tego, co obejmują autorskie prawa majątkowe. Nawet jeżeli w tego typu dokumencie znalazłyby się zapisy dotykające sfery praw osobistych, byłyby niezgodne z prawem. Oczywiście bardzo często, np. podczas zamawiania jakiegoś dzieła, nie zależy nam na tym, aby wspominać o autorstwie czy informować otwarcie odbiorców o tym, że ktoś inny jest twórcą dzieła. Autor, choć nie może zrzec się autorskich praw osobistych, może zobowiązać się do ich niewykonywania – tego typu regulacja powinna znaleźć się w umowie.